HELAL GIDA İLE İLGİLİ GÜNCEL BAZI SORULAR VE DEĞERLENDİRİLMESİ
E 120 katkı maddesi ve bu katkı maddesiyle üretilen gıdaların İslâm dinindeki hükmü nedir?
E 120, koşineal, karminik asit veya gerçek karmin adlarıyla yazılan, karminMexiko, Kanarya Adaları, Bolivya, Şili ve Peru’da yetişen bir çeşit dikenli Opuntiaficus adlı kaktüste yaşayan DactylopiuscoccusCosta ya da diğer adıyla Coccuscacti adlı böceğin dişisi, yumurtaları ve kurumuş kabukları suda haşlanıp bir takım kimyasal işlemlerden geçirildikten sonra kurutulup, öğütülmesiyle elde edilir. Karmin boyası, böceğin yumurtalarından ve vücudundan elde edilir. 140 bin böcekten bir kilogram boya elde edilir.
CEVAP:Opuntiaficus adlı kaktüste yaşayan Cochineal (Dactylopiuscoccus) Carmin denilen böceğin yasak olduğunu bildiren bir ayet veya hadis yoktur. Ancak bu böcek haşerat çeşidine girer.
Ancak Hanefi, Şâfiî ve Hanbelî mezhepleri haşeratı, insanların tiksinti duyması, hoşlanmaması gerekçesiyle “habâis”ten ve haram sayarken, Mâlikî mezhebi caiz görmüştür.
Mâlikîlerin dayandığı delil şudur: Milkab b. Telibb, babasından şöyle rivayet etmiştir:
“Allah’ın Rasûlü ile arkadaşlık ettim, sohbetinde bulundum, haşeratın haram kılındığını duymadım.” Bu hadisi şerh eden Hattabî şöyle demiştir:
“Bu hadisten şunu anlamaktayız: Haşeratın yenilmesi, mubah sayılması, Hz. Peygamber döneminin adetlerindendi. O, bu adeti bildiği halde, onları haşerat yemekten menetmedi.
Sözü edilen Cochineal böceğinden elde edilen renk maddesi, kimyasal değişime uğradığı için, adı geçen böceğin diri olarak veya ateşte pişirilerek yenmesi hükmünde olmaması gerekir. Ondan elde edilen boya maddesi renklendirici olarak mı kullanılıyor?
Kısaca, kimyasal bir değişimle (tegayyür) elde edilen maddenin sözü edilen böcekle bir ilgisinin kalmaması gerekir.
Diğer yandan Hz. Peygamber’in yalnız, habis sayılan laşe yiyen, avını dişleriyle ve pençesiyle yakalayıp parçalayarak yiyen hayvan türlerine, bu tür böceklerin girmediğinde açıklık vardır. Belki yöresel olarak halkın yenilmesini çirkin görmesi ve tiksinti duyması örfi bir yasağa yol açabilir. Bu da haram değil, mekruh kapsamına girer.
2) Gıdalardan sirke elde etmek için ilk önce mikroorganizmalar (maya ve bakteriler) gıdalardaki şekeri alkole sonra da bu alkolü sirkeye dönüştürmektedirler.
Sirke üzüm, elma gibi meyvelerden, şaraptan, biradan (malttan), melastan, bal gibi gıdalardan yapılabilmektedir. Sirke elde edildiği ürünün ismini alır. Şaraptan elde edilen ‘şarap sirkesi’ adını alır.
Herhangi bir alkollü içkiden üretilen sirke helal midir, haram mıdır?
CEVAP: Alkollü içki Ebû Hanife’ye göre hangi meyveden yapılırsa yapılsın, alkol sirke asidine dönüştüğü zaman helal sayılır. Şaraptan yapılması da sonucu değiştirmez.
Hanefiler dışındaki çoğunluk mezhep imamlarına göre ise şarap (hamr) aynen necis olduğu için sirkeleşme sırasında kendisine katılan maya vb. şeyler de necis hale gelir ve oluşacak sirke de helal olmaz. Şarap dışındaki içkilerden yapılacak sirke ise helal olur.
Sirke alkolden üretildiği zaman, içinde % 0,2- 0,3 ( 100 gram sirkede 0,2 gram alkol) gibi tat ve kokuyla hissedilemeyecek kadar az miktarda alkol kalabilmektedir. Bu kalan alkolün hükmü nedir? Bu sirkenin helal olmasına bir mani teşkil eder mi?
CEVAP: Alkollü içi sirke haline geldikten sonra içinde az miktarda yüzde 0,2-3 gibi etil alkol kalsa bile onun sirke sayılmasına engel olmaz. Renk, tat ve koku olarak sirke tadı verdiği zaman sirke hükmündedir.
Lanolin kuzu tüylerinden elde edilen bir yağdır. Bu yağ % 90 canlı hayvanların tüylerinden, % 10`da kesilmiş hayvanların tüylerinden elde edilmektedir. Eğer koyunlar helal yoldan kesilmemişse bu tüylerden elde edilen yağ helal olur mu?. Bir koyunun tüylerine ve tüylerinden yağ elde etmek için koyunun helal yoldan kesilmesi şart mı?
CEVAP: Hayvan meşru yolla kesilmese bile tabaklanınca derisi temiz sayılır ve kullanılabilir. Bu derinin tüyleri de yıkanıp, steril ortamda işlemden geçerse, elde edilecek ürün helal olması gerekir.
Domuzun midesinden elde edilen peynir mayası ve bu mayadan üretilen peynir helal midir, haram mıdır?
CEVAP: Eğer peynir mayası domuzun midesinden elde edilmişse, mayanın kimyasal değişime uğrayıp uğramadığını incelemek gerekir. Bir de maya, içine karıştırıldığı sütün içinde varlığını sürdürür mü, yoksa kimyasal tepkimelerle kendini yok mu eder? Kısaca peynir ince bir tahlile tabi tutulunca hangi mayanın kullanıldığı kimyasal formül olarak ve domuza ait et veya yağ denilebilecek maddeler çıkar mı? Bunlar çıkmazsa mayanın tegayyüre uğradığı da düşünülebilir.
Bütün bunlara rağmen maya olarak helal hayvanlarından elde edilen mayalar Müslümanlarca tercih edilmelidir.
Helal yoldan kesilmemiş hayvanların midesinden elde edilen peynir mayası ve bu mayadan üretilen peynir helal midir, haram mıdır?
CEVAP: Tabiatta meyvelerde doğal olarak oluşan alkolün yasaklandığına dair bir delil yok. Yalnız yenildiği, içildiği veya dumanı koklandığı zaman insanın aklını, normal düşünme melekesini örten maddeler yasak kapsamına girer. Böyle olmadığı sürece meşru sayılır.
7) Meyvelerde doğal yoldan yani olgunlaşmayla oluşan alkolün hükmü nedir?
Açıklama: İki haftalık olgunlaşmış bir muzun 100 gramında yaklaşık 1gr alkol oluşmaktadır. Muz olgunlaştıkça alkol miktarı artmaktadır. 4 günlük bir muzun 100 gramında ortalama olarak 0,1 gram alkol bulunmaktadır. İki haftalık olgunlaşmış bir muzun 100 gramında ise yaklaşık 1gr alkol bulunmaktadır. Bu şekilde kabukları siyahlaşmış ve olgunlaşmış iki haftalık bir muzda ki alkol (100 gram muzda 1 gram alkol) helal midir haram mıdır?
CEVAP: Tabiatta meyvelerde doğal olarak oluşan alkolün yasaklandığına dair bir delil yok. Yalnız yenildiği, içildiği veya dumanı koklandığı zaman insanın aklını, normal düşünme melekesini örten maddeler yasak kapsamına girer. Böyle olmadığı sürece meşru sayılır.
8) Haram olan hayvansal bir yemle (mesela kan veya domuz kemik unundan elde edilen mineraller gibi) veya haram olan bir katkı maddesiyle beslenen bir hayvanın eti helal midir? Hayvanların beslenmesinde ve yemlerde nelere dikkat etmek gerekir? Böyle bir hayvanın (Büyükbaş, küçükbaş ve kanatlı hayvanlar için) kesilmeden önce belli bir süre bekletilmesi gerekir mi?
CEVAP: Eti helal olan hayvan için pislik yeme alışkanlığı varsa, bedeninin bundan arınması için tavuğun üç gün, sığır cinsinin 7 gün, cellâle denilen çok pisliğe alışan hayvanın 40 güne kadar karantinaya alınarak temiz yiyecekle beslenmesi sonunda etinin yenmesinin uygun olacağı esası benimsenmiştir. Yine de böyle hayvan bekletilmeden kesilse eti haram denilmemiş, mekruh olur denilmekle yetinilmiştir. Diğer yandan bu hayvan yemlerinin de hazırlanma aşamasında kimyasal değişime (tegayyüre) uğrayıp uğramadıklarının incelenmesi, bunlarla beslenen hayvanlarda (deli dana gibi) ne gibi bünye değişikliklerine sebep olduğu açıkça ortaya konulmalıdır. Bu sonuçlara göre, kesimden önce ne kadar süre karantinada tutulursa bedenini temizleyebileceği tesbit edilmelidir. Çünkü böyle bir yemle beslenen hayvanı doğrudan haram demek için sağlam delil gerekir. Âyet ve hadislerde böyle bir delil yok.
9) Hayvan elektrikli şokla bayıltıldı ve kesildi fakat şok hayvanı sadece bayılttı öldürmedi. Bu hayvanın eti helal midir?
CEVAP: Elektroşok yöntemi ile kesim her ne kadar tavsiye edilmese de bu kesimin caiz olması için hayvanın kesilmeden ölmemesi şarttır. Yani şoklama hayvanı bayıltmalı fakat öldürmemelidir. Eğer hayvan henüz kesilmeden elektrik yüzünden ölürse meyte/leş hükmüne girer ve yenilmesi haram olur. Mecmau’l-Fıkhi’l-İslâmî de bazı şartlar altında hayvanların bayıltılarak kesilebileceği yönünde bir karara varmıştır.
Kesimden önce hayvana elektrik şoku veya sarsıcı darbe uygulaması acıyı azaltmaya ve kesimin daha kolay yapılmasını sağlamaya yöneliktir. Bununla hayvan ölmediği sürece haram hale gelmez. Ancak elektrik şoku sırasında hayvanın murdar ölmemesi için şokta şu şartlara uyulması gerekir:
a) Elektroşok aletinin kutupları hayvanların ya şakaklarına ya da alın bölgelerine uygulanmalıdır.
b) Uygulanacak voltaj 100 – 400 volt arasında olmalıdır.
c) Elektrik akımı şiddeti koyun cinsinde 0,75 – 1 amper, sığır cinsinde ise 2 – 2,5 amper olmalıdır.
d) Elektrik akımı 3 – 7 saniye süresince verilmelidir.
10) Gıdalara katılan aromalarda çözünmeleri için etil alkol kullanılabilmektedir. Bu gıdalar aromalardan kaynaklanan % 0,1- 0,4 oranında alkol içerebilmektedir. Bu gıdalar helal mi haram mıdır?
CEVAP: Gıdalara katılan aromalardaki alkol şarap alkolü ise az bile olsa o içeceği necis hale getirir. Ebû Hanife ve Ebû Yusuf’a göre, yaş üzümden başka meyve vb. den elde edilen içecekler nebiz adını alır ve necis yayılmaz. Sarhoş edecek miktarlarını almak haram olur. Az miktarda olan o içeceği haram hale getirmez. Meyve sularında kendiliğinden oluşan etil (yüzde 0,5, -1 gibi) alkoller bu niteliktedir.
SONUÇ
1) Kur’an-ı Kerim’de eti yasaklanan hayvan ve hayvansal ürün olarak yalnız ölmüş hayvan, domuz, akmış kan ve Allah’tan başkası adına kesilen hayvan sayılmıştır. Suda yaşayan hayvanların ise helal kılındığı vurgulanmıştır. Zahiriye ekolü, yasağın yalnız bu hayvanların etleriyle sınırlı olduğu görüşündedir.
2) Kur’an-ı Kerim’in birçok ayetinde temiz olan rızıktan yenilmesi istenmiş ve pis olan gıda maddelerinden uzak durulması bildirilmiştir.
3) Yüce Allah, Hz. Peygamber’e temiz olan şeyleri helal kılma, pis (habâis) olanları da yasaklama yetkisi vermiştir. O, bu yetkiye dayanarak köpek dişi olan yırtıcı hayvanlarla, tırnaklı yırtıcı kuşları, pislik yiyen bir takım hayvanları ve insan fıtratının tiksinti duyduğu haşaratı yasak kapsamına almıştır.
İmam Şâfiî ve o görüşte olanlar bütün deniz hayvanlarını meşru görürken, Hanefiler yalnız balık türünü meşru sayarlar.
4) Hanefilere göre hayvan kesiminde besmele kasten terk edilmediği veya hayvan Allah’tan başkası adına kesilmediği sürece eti yenilebilirken, Şâfiîlerde kesen kişinin Müslüman veya ehl-i kitaptan biri olması yeterli görülmüş, besmele çekilmesi müstehap (iyi bir iş) olarak değerlendirilmiştir.
5) Çoğunluk fakihlere göre içildiği zaman sarhoşluk veren her tür içki şarap gibidir ve yasak kapsamına girer. Ebû Hanife’ye göre ise “hamr” sadece üzümden elde edilen içki türünün adıdır. Diğer meyvelerden yapılan içkiler kıyas yoluyla “iskâr (sarhoş etme)” özelliği yüzünden yasak kapsamına alınmıştır. Bunların genel adı “nebiz” olup, sarhoşluk vermeyenlerinin içilmesinde bir sakınca bulunmaz. Bunun bir sonucu olarak şarap dışındaki alkollü içkiler temiz sayılır.
6) Bazı gıda maddelerinin değişim yoluyla nitelik değiştirmesi habâisten iken, tayyibât grubuna geçmesi mümkündür. Şarabın sirkeye dönüşmesi, içine pislik düşen yağ ve bal gibi gıda maddelerinin ateşte kaynatmak gibi yollarla temizlenmesi mümkündür. Ancak bunun yine de laboratuar tahlilinin yapılması uygun olur.
9) Günümüzde özellikle peynir mayası ve jelâtin gibi domuzdan elde edilen katkı maddeleri güneşte kurutulma, tuzun içinde uzun süre bekletme, jelâtinde olduğu gibi uzun süre ateşte kaynatma gibi elde etme şekilleri dikkate alınarak kimyasal bir değişime uğrayıp uğramadığı laboratuar kontrolü ile tespit edilmelidir.
10) Kimyasal katkı maddelerinin bunları kullananda doğumsal anomali, alerji, astım, kurdeşen, saman nezlesi gibi etkilere yol açtığının günümüz tıp bilimince tesbit edilmesi, bu maddelerin gıda etiketlerine yazılmasını gerektirir. Çünkü inancına göre yaşama ve sağlığını koruma her insanın doğal haklarındandır.
11) Gen nakli konusunda, bitkilerin kendi arasında, hayvanların da eti yenen ve İslâmî usûle göre kesilen hayvanların kendi aralarında uygulanması yoluna gidilmelidir. Ancak GDO. nun insan sağlığı için zararlı bir sonuç doğurmadığının tıp bilimince kesin sonuçlarının ortaya konulması da gereklidir.
