GLUTENSİZ BESLENME
Gluten, buğday, arpa, çavdar tahıllarında bulunan gliadin ve glutelin proteinlerini içeren, içerdiği yapıya esneklik veren bir yapıdır. Bu protein fraksiyonlarını dışlayan bir diyet çölyak hastaları için tek beslenme tedavisidir. Son zamanlarda sağlık, kilo kaybı, şişkinlik, gaz, hazımsızlık gibi sindirim problemleri ve/veya gelecekteki hastalık riskini en aza indirgemek için çölyak hastalığı olmayanlarda glutensiz diyet veya buğdayı dışlayan bir beslenme düzeni için artan bir heyecan söz konudur. Avustralya’da, 1000 yetişkin üzerinde yapılmış yakın tarihli geniş çaplı bir araştırmada, çölyak hastalığı tanısı konanlara oranla çölyak olmayanlar çok fazla olmakla birlikte, katılımcıların yaklaşık %11’inin buğdaydan kaçındığı, glutensiz beslenenlerin ise neredeyse yarısı olduğu saptandı. Topluluğun yaklaşık 5’te 4’ü şişkinlik veya karın ağrısı gibi rahatsızlıkların hafiflediğini belirtmiştir.
Peki bu durum glutensiz beslenme üzerine kafalarda soru işaretleri bırakıp bilinçsiz diyet hatalarına sebebiyet verebilir mi? Halk sağlığı ile ilgili temel sorun, çölyak hastalığı olmayan ve glutensiz diyet yapan insanların bunu yapması gerekip gerekmediği. Kanıtların büyük çoğunluğu çoğunluğun olmadığı görüşündedir. Bana sorarsanız kişinin glutene herhangi bir hassasiyeti yok ise glutensiz beslenmenin gereksiz olacağı yönünde. Yemek sonrası aşırı gaz, şişkinlik, hazımsızlık, karın ağrısı gibi sıkıntılar sürekli oluyorsa glütensiz bir beslenme düzeni bir müddet uygulanabilir, şikayetlerde azalma oluyorsa glüten hassasiyetiniz olabilir. Bir müddet sonra besinler denenerek tekrar diyete alınabilir. Tabi hepsinden önce bir uzman kontrolü daha sağlıklı olacaktır. British Journal of Nutrition Dergisi (2015)’nde yayınlanana bir araştırmaya göre gluten hassasiyeti veya çölyak hastalığı olmaksızın glutensiz beslenmenin bu denli artışının çeşitli riskleri ve dezavantajları bulunmaktadır. Bunlar:
Beslenme yetersizliği: Glutensiz diyetin besin alımına etkileri karmaşıktır. Dışlama diyetleri kişileri beslenme yetersizliği riski altına sokabilir. Beslenme yetersizliğine ilişkin daha yüksek bir risk ise, uygun alternatiflerin yetersiz eklenmesinden kaynaklanabilmektedir. Bu risk, bir uzman tarafından yeterince gözetlenmediğinde ise artar. Bu bireylerde potansiyel olumsuz bir beslenme sorunu, tahıl alımın azalması veya diyetten tamamen çıkarılması sonucu diyet lifi, B grubu vitaminler ve selenyum alımı azalmasıdır. Çölyak hastalarında yapılan kohort çalışmaları, lif ve Ca, Fe, Zn ve folat dahil olmak üzere çeşitli mikro besinlerin alımını tehlikeye attığını bildirmektedir. Bununla birlikte tahıl tüketiminin artışı ile tip 2 diyabet ve kardiyovasküler kalp hastalığı gibi kronik hastalıkların görülme sıklığı arasındaki güçlü ilişki için kanıtlar gün geçtikçe artmaktadır. Öte yandan, glutensiz diyet uygulayan bireyler, işlenmiş gıdaların alımını azaltarak meyve, sebze ve glüten içermeyen tahıllar gibi doğal olarak glutensiz olan tüm gıdaların alımını arttırarak diyetlerinin beslenme kalitesini artırabilirler, böylece diyetin besin yoğunluğunu arttırmış olurlar. Glutensiz bir diyetin kilo kaybına faydaları üzerine etkisine bakılacak olursa, bu etki henüz çalışmalarla doğrulanmamış olmasına rağmen, daha kaliteli gıda seçimi, toplam enerji alımın azalması yanlışlıkla glutensiz beslenmeye atfedilmektedir.
Diyette lezzet değişikliği: Glutenin çıkarılması, özellikle fırınlanmış ürünlerin dokusunu değiştirerek, gluten içeren eşdeğerleriyle kıyaslandığında, elastikiyeti ve kurutucu kıvamı azalmıştır. Dolayısıyla, bu gıdalar lezzetten fakirdir.
Parasal maliyet: Glutensiz beslenmenin artışı ile glutensiz tahılların (kinoa, amaranth, karabuğday vs.) maliyetinde de artış söz konusudur. Glutensiz diyet, genel olarak gluteni içeren bir diyetten daha pahalıdır, glutensiz besin alternatifleri standart gluten içeren ürünlerden beş kat daha pahalı olduğu birçok çalışmada bildirilmiştir. Bu demektir ki dışarıda yediğiniz kinoalı bir salata cebinizi zorlayabilir. Aynı zamanda glutensiz beslenme düzeni için mutfağınızda devrim yapmanız gerekebilir. Bu hem zahmetli hem de ekonomik anlamda zorlayıcıdır.
Sosyal sonuçlar: Herhangi bir dışlama diyetinin (herhangi bir veya birden fazla besini diyetten çıkarma) ardından kaçınılmaz olarak, dışarıda yeme zorlukları, örneğin kinoalı bir salatayı her yerde bulamayabilirsiniz veya arkadaş, akraba evlerinde sosyal sıkıntılar doğurabilir.
Yeme bozukluğu riski: Glutensiz beslenme gibi dışlama diyetleri, psikososyal sorunlara neden olabilir veya diyetin bir sonucu olarak ortaya çıkabilir. Örneğin ortoreksiya nervoza, sosyal, psikolojik sağlık tehlikeye girene kadar sağlıklı, doğal ve temiz yemek yeme konusunda belirginleşen, yeni tanımlanan bir fenomen olup bu tür diyetlerin bir sonucu olabilir.
Uygun tıbbi tedaviye engel olabilir: Katı diyetlerin ardından, yeterli ve zamanında teşhis veya tıbbi müdahaleye zarar verebilir. Gluten içermeyen bir diyet için en sık görülen konu, teşhis konulması için yapılan testler (ince bağırsağın seroloji ve histopatolojisi) mevcut gluten maruziyetine bağlı olduğu için çölyak hastalığının yeterli teşhisi ile olan etkileşimidir. Hastanın glutenle ilişkili olduğu düşünülen semptomlar üzerine uzman tavsiyesi olmaksızın uygulanan glutensiz diyetler, iltihaplı bağırsak hastalığı veya kolorektal kanser gibi glutenle ilişkili olmayan problemlerin uygun bir şekilde değerlendirilmesi, araştırılması, teşhis edilmesi ve tedavisi için başvurulmasını geciktirebilir.
Genel diyet kalıpları ve gıda seçenekleri dikkate alındığında, kısıtlayıcı diyetlere başlarken ortaya çıkan, yukarıda özetlenen uzun risk listesi göz önüne alınarak rasyonel bilimlerden uzak ve uzman gözetimi olmadan uygulanmamalıdır. Bu durum halk sağlığı adına ciddi sorunlar yaratır. Böyle kısıtlayıcı diyetlere başlamanın önemi toplum ve sağlık mesleği mensupları tarafından dikkat edilmesi gereken bir husustur.
Yazan: Dyt Gülşah YAVUZEL
Kaynaklar:
1.British Journal of Nutrition (2015), 114, 1539–1541
2.Lee AR, Ng DL, Zivin J, et al. (2007) Economic burden of a gluten-free diet. J Hum Nutr Diet 20, 423–430
3.Singh J & Whelan K (2011) Limited availability and higher cost of gluten-free foods. J Hum Nutr Diet 24, 479–486
