CHİA TOHUMU VE SAĞLIK ÜZERİNE ETKİLERİ
Sağlıklı beslenme bilincinde artma toplumu oluşturan bireylerin tercihlerini etkilemektedir. 21. Yüzyılda tüm dünyada yaşam standartlarının yükselişi besin tercihlerine de yansımış ve insanlar tüketecekleri besinlerin sağlıkları üzerine olan etkisine daha fazla dikkat etmeye başlamıştır.
Bu besinlerden chia tohumuna olan ilgi son dönemlerde hızla artmaktadır. Chianın tercih edilmesinde içerdiği yüksek düzeyde PUFA, protein ve lif önemli etkenlerdir. Chianın bitkisel bir protein ve omega-3 kaynağı olması özellikle vejetaryenler ve deniz mahsüllerine alerjisi olanlar için önemlidir.
Chia bazı salvia türlerinin ortak adıdır. Bunlar salvia columbariae, salvia hispanica ve salvia polystachyadır.
Chia tohumunun türleşmesi Mezoamerika bölgesinde İspanyolların sömürge kurmasından sonraya dayanır. Salvia Hispanica L, botanik ve biyoloji alanında önemli bir isim olan Carolus Linnaeus (1707–1778) tarafından isimlendirilmiştir. Carolus Linnaeus yeni dünyada vahşi olarak yetişen chiayı bulmuş ve onu İspanya’nın yerli bir bitkisiyle karıştırmıştır. Böylece Salvia Hispanica adını alan chia tohumu İspanya’da kökeni Meksika olarak tanıtılmıştır.
Chia tohumu tıbbi, boya ve mutfak alanlarında kullanılır. Chia mutfak alanında, tohum, tohum unu, tohum yağı, müsilaj, içecek bileşeni olarak kullanılmıştır. Ayrıca mısır taneleri gibi işlenerek ekmek yapımında dahi chianın kullanıldığı bilinmektedir.
Günümüzde chia Latin Amerika, Amerika Birleşik Devletleri ve Avustralya’da yaygın olarak tüketilmektedir. Avrupa’da da tüketimi ve global olarak chia tohumuna talep hızla artmaktadır.
Chia tohumu soya, keten tohumu, whey proteini, peynir altı suyu tozu gibi besin ve besin bileşenleriyle kıyaslanmaktadır. Çimlenme seviyesinin yüksek olması, nem emici olması, mukopolisakkarid yapısıyla yapışkan-jelimsi özellik vermesi ve besleyici içeriği chianın kullanımını artırmıştır.
Chia, 1.5 × 2.0 mm ölçüsünde oval bir şekle sahiptir. Boyutu yetiştiği yüksekliğe ve sıcaklığa bağlı olarak değişim göstermektedir. Aynı şekilde tohumun protein, aminoasit profili, yağ, α-linolenik asit vb. içeriği de yetiştiği yere göre farklılık gösterebilir. Örneğin yükseklikle chianın protein içeriği arasında bir ters orantı vardır. Yapılan çalışmalarda en kaliteli içeriğe sahip chia tohumunun Andean Vadisi’nin ekosisteminde yetiştiği gösterilmiştir.
CHİA TOHUMUNUN BİLEŞİMİ
Chia tohumu yetiştiği yere ve türüne göre değişmekle beraber %25-40 oranında lipid içerir. İçerdiği toplam lipidin %60’ı ALA (alfa linolenik asit) %20’si ise LA’dan (linoleik asit) oluşmaktadır. Yağ ekstre edildiğinde geriye kalan chia önemli derecede diyet lifi ve protein içerir. 100 g’da protein içeriği 17 g, diyet lifi içeriği ise 34 g civarında bulunmuştur. Chia tohumunun içerdiği diyet lifinin büyük bir oranı (%53.45) suda çözünmeyen liftir. Ayrıca %2-3’ünü prebiyotik olan frukto-oligosakkaritler oluşturmaktadır. Başka bir kaynakta chia tohumunun bileşimi yaklaşık %5.80 nem, %16.54 protein, %30.74 total lipid, 34.40% toplam diyet lifi ve %42.12 toplam karbonhidrat olarak geçmektedir. Daha önceden de bahsedildiği gibi chianın bileşimi türüne yetiştiği yerin iklimine ve yüksekliğine bağlı olarak değişkenlik göstermektedir.
Chia tohumu vitamin ve mineral içeriği açısından da zengindir. Yüksek oranda (335-860 mg/100 g) kalsiyum, potasyum ve magnezyum; daha az miktarda (4.58–16 mg/100 g) demir, çinko ve sodyum içerir. Ayrıca chia tohumu A, C vitamini ve niasin kaynağıdır.
Salvia Hispanica tahıllardan farklı olarak B vitamini antagonistleri ve gluten içermez. Keten tohumunda olduğu gibi siyanojenik glikozitler ve fitoöstrojenik ligantlar içermemesi de kullanımı açısından bir avantajdır.
Ayrıca tohumun kullanımının yaygınlaşmasında içerdiği fenolik bileşikler ve antioksidan özelliği önemli rol sahibidir. İçerdiği en önemli fenolik bileşikler klorojenik asit, kafeik asit, gallik asit, daidzin, ferullik asit, glisitin ve kaempferol, kuersetin, mirisetin gibi flavonellerdir. Yapılan çalışmalarda (β-CLAMS, ABTS+ radical ve in vitro lipozom peroksidasyon sistem analizleri) içerdiği fenolik bileşikler sayesinde chia tohumunun iyi bir antioksidan kapasiteye sahip olduğu gösterilmiştir.
CHİA TOHUMUNUN YARARLARI
-OBEZİTE
Chia yüksek lif ve protein içermesi sebebiyle doygunluğu artırıcı etkiye sahiptir. Böylece besin tüketimi ve buna bağlı enerji alımı azalmaktadır. Bir bardak portakal suyuna karıştırılan 1 çay kaşığı chia tohumu tüketenlerde uzun süre tokluk gözlenmiştir.
Su tutma kapasitesinin fazla olması ve jelleştirme özelliğiyle özellikle fırıncılık ürünlerinde yağ kullanımının azaltılmasına yardımcı olabilmektedir. Ayrıca yağı azaltılmış ürünlerde görülen bazı sorunlar chia tohumunun kullanımı sayesinde azaltılabilmektedir.
Chia 100 gramında yaklaşık 34 g diyet lifi içerir. Bunun %53.45’i suda çözünmeyen liftir. Diyetle lif alımının Beden Kitle İndeksi (BKİ) ile ters orantılı olduğu bilinmektedir. Posalı besinler; çok çiğnemeyi gerektirerek yemek yeme zamanını uzatır, yavaş sindirilir, midedeki sindirimi ve midenin boşalma hızını yavaşlatır, erken doygunluk hissi yaratır. Özellikle suda çözünebilen pek çok posa çeşidinin iştah, vücut ağırlığı ve kan kolesterol seviyeleri üzerine olumlu etkileri bilinmektedir.
-KALP DAMAR HASTALIKLARI
Koroner kalp hastalığı (kalp krizi), serebrovasküler hastalıklar, yüksek kan basıncı (hipertansiyon), periferal arter hastalığı, romatizmal kalp hastalıkları, konjenital kalp hastalıkları, kalp yetmezliği ve kardiyomiyopatiler kalp-damar hastalıkları olarak adlandırılmaktadır.
Günümüzde kalp-damar hastalıkları tüm dünyada ölüm sebebi olarak birinci sıradadır ve dünya nüfusunun %25’i bu hastalıklardan etkilenmektedir
Chia tohumunun, protein, omega-3 ve antioksidan içeriğiyle kalp-damar hastalıkları için risk oluşturan faktörlerin azalmasında etkisi olduğu düşünülmektedir. Ayrıca içerdiği kafeik asit, mirisetin, kuersetin ve flavoneller gibi fenolik bileşikler de kalp damar sağlığı üzerine olumlu etkilere sahiptir.
Suda çözünen diyet lifi ince bağırsaklarda safra asidi emilimini azaltır, safra asidi sentezini önler, kolesterol emiliminin ve üretimini azaltır.
Chia tohumunun günlük 37 gram alımının kalp-damar hastalığı riskini azalttığı bildirilmiştir.
-KANSER
2008 yılında dünya genelinde 12 milyon kişiye kanser tanısı konmuştur ve bu sayının 2030 yılında 26 milyonu aşacağı ön görülmektedir. Ülkemizde ise her yıl 150.000 kişiye kanser tanısı konduğu düşünülmektedir. WHO kanserin artışını üç ana sebebe bağlamaktadır. Bunlar yaşlı nüfusta artış, tütün kullanımı ve hızla artan obezitedir.
Chia tohumu obezite üzerinden dolaylı olarak kanser riskini azalttığı gibi direk olarak da kanserle ilişkilidir. İçerdiği antioksidan bileşikler, omega-3 yağ asitleri, lif ve fenolik bileşiklerle kansere karşı koruyucu olduğu düşünülmektedir.
-İNSÜLİN DİRENCİ VE DİYABET
Tip 2 diyabetin temelini oluşturan insülin direnci yağ dokusunun artışıyla ilişkilidir. Birçok epidemiyolojik çalışma, özellikle santral obeziteyle insülin direnci arasında önemli bir ilişki olduğunu göstermiştir. Chia tohumunun hem obezitenin önlenmesine etki ederek dolaylı hem de direkt olarak diyabet üzerine olumlu etki gösterebileceği düşünülmektedir.
Chia glisemik modifikasyonu ve insülinemik tepkiyi düzenleyerek insülin direncini önlemeye yardımcıdır. Bileşiminde yer alan posa dolaşımdaki monositler üzerinde bulunan insülin reseptörlerinin sayısını artırmakta, postprandiyal glisemik dolaşımı azaltmakta ve hepatik glikoz metabolizmasını etkilemektedir.
Çift kör randomize yapılan bir çalışmada chia tohumunun postparandiyal glikoz homeostasını düzenlediği gösterilmiştir. Ayrıca besinlerin glisemik indeksini düşürdüğünü gösteren pek çok çalışmada bulunmaktadır. Bu etkisiyle insülin direncine karşı koruyucudur.
Yapılan bir çalışmada 3 ay boyunca yüksek sükrozlu diyet ile insülin direnci ve dislipidemi geliştirilen fareler üzerinde chia tohumunun etkisi incelenmek istenmiştir. Bu amaçla fareleri 3. ayda iki gruba ayırıp ilk gruba 5. aya kadar yüksek sükrozlu diyetin yanında chia tohumu verilmiş diğer gruba ise aynı diyet devam ettirilmiştir. Çalışmanın sonucunda chia tohumu verilen farelerde visseral yağ dokusunun azaldığı ve chia tohumunun dislipidemi ve glikoz homestasına olumlu etkisinin olduğu gösterilmiştir.
