BESLENME ZİHİNSEL PERFORMANSINIZI NASIL ETKİLER?
Sınavlara hazırlanıyorsunuz, hazırlanırken fark ediyorsunuz ki sayısal bilgiler aklımda kalıyor ama sözel bilgiler akılda kalıcı değil ve hatırlanması daha zor. Neden acaba; hangi besin, vitamin ya da mineral sizin zihinsel performansınızı bu kadar etkileyebilir?
Aslında yediğimiz her besinin vücudumuzun her hücresi üzerinde etkisi var fakat yukarıdaki olayın nedeni yeterince çinko alamamak. Sizce ülkemizde yeterince çinko alabiliyor muyuz? Çinko yetersizliğinin biyokimyasal değerlerinin düzeyleri nelerdir? Günlük ne kadar çinkoya ihtiyacım var? Çinko eksikliği yaşamamak için nelere dikkat etmeliyim ve çinko ihtiyacımı hangi kaynaklardan karşılayabilirim? Buyurun bu soruları yazımızda cevaplayalım.
Çinko beyinde bulunan, onun yapısına ve fonksiyonlarına katkıda bulunan önemli bir eser elementtir. Vücutta saç, deri, gözler, tırnak gibi belli noktalarda toplanmış olarak yaklaşık 2 gr çinko bulunmaktadır. Metabolizmada yer alan birçok enzimin bileşenidir. İnsanlardan ve hayvanlardan elde edilen sınırlı sayıda çalışma çinko yetersizliğinin bilişsel gelişimi geciktirdiği doğrultusundadır. Bilişsel gelişimin çinko yetersizliğinin çocukların nöropsikolojik fonksiyonları, aktiviteleri ve devinsel gelişimlerinde eksikliğe yol açabildiği ve bu şekilde de bilişsel performansı etkilediği ortaya çıkmaktadır. Ayrıca çocuklarda çinko yetersizliği ile bilişsel gelişim arasındaki ilişki yaşa göre değişmektedir. Veriler çinko ihtiyacının bebeklik gibi hızlı büyüme dönemlerinde daha fazla olduğu yönündedir. Ancak yine de çinko yetersizliğinin çocukluk çağı içerisindeki ayrımsal etkisini hesaplayan yeterli sayıda çalışma bulunmamaktadır.
Çocuk beslenmesinde çinkonun fiziksel ve zihinsel gelişimi açısından önemi konusunda yapılan çalışmalar incelendiğinde; çinkonun boy uzunluğu, enfeksiyon hastalıkları riski, pika, ishal ve bilişsel performans üzerinde etkili olduğu ortaya çıkmıştır.
Anadolu toplumundaki bireylerin çinko düzeylerinin araştırılmasına yönelik yapılan bir çalışmada da ülkemiz çocuk ve yetişkin toplumunda serum çinko değerlerinin her iki kişiden birinde dünyaca kabul edilen normal sınırın altında olduğu ortaya çıkmıştır.
İhtiyaç duyulan çinko alımı, çinko emilimine ve kullanımına etki eden diyet faktörleri ile büyüme, hamilelik ve emzirme dönemi gibi fizyolojik faktörler tarafından etkilenmektedir. Ayrıca bağırsaklardaki malabsorbsiyon durumu veya fazla dışkılamayla sonuçlanan rahatsızlıklarda çinko gereksinimi artmaktadır.
Çinkonun sağlığımızla üstlendiği bu görevler beklenmedik değildir. Çünkü çinko demirden sonra vücudumuzda en bol bulunan mikro besindir. Kanda bulunan hemoglobinin içindeki demir miktarını çıkarırsanız, çinko insan vücudunda en bol bulunan eser metal haline gelir.
Çinko işlevini arttıran besinler; etkili bir antioksidan olması için selenyum, magnezyum, manganez, bakır, demir ve B6(piridoksin) vitamini; nörotransmitter ve yağ asiti üretiminde magnezyum, selenyum ve C vitamini, bağışıklık sistemi işlevlerini desteklemek için bakır, magnezyum ve C vitamini içerir. Yani çinko birçok işleve katılırken, bu işlevlerin artması için ve en yüksek seviyeye taşınması için yardımcı bir besin matriksine gereksinim duyulur.
Çinko emilimini etkileyen etmenlerden fitatlar ve kalsiyum üzerinde birçok çalışma yapılmıştır. Tavuk, domuz ve fare gibi hayvan türlerinde kalsiyum ve fitatların çinkonun emilimini engellediği gösterilmiştir. Kalsiyum, fitat ve çinko etkileşimleri üzerinde yapılan incelemeler, kalsiyumun ancak fitatların varlığında çinko ile antagonist ilişkisi olduğunu göstermiştir. Kalsiyum-fitat bileşiği çinko ile birleşerek emilemez bileşik ortaya çıkmaktadır. Diyette çok az fitat bulunduğu zaman kalsiyumun antagonist etkisi ortadan kalkmaktadır. Demirin çinkoya olan oranı 3:1’in üzerine çıktığında da çinko emilimi azalır.
İran’da ve ülkemizde yapılan daha çok köylerde kullanılan tam buğday unundan yapılmış yufka ekmekte, kentlerde kullanılan mayalı beyaz ekmeğe oranla çok daha fazla fitat bulunduğu rapor edilmiştir. Buğdayın kepeğinin ayrılması yanında fermantasyon işlemlerinin, ekmekteki fitat miktarını azaltttığı bulunmuştur. Köysel bölgelerde rastlanan çinko yetersizliği belirtilerinin, köylülerin diyetinde esas olan yufka ekmekle çok miktarda alınan fitatlardan ileri geldiği sonucuna varılmıştır. Buğday unundan ekmek yapımında önce mayalandırma işleminin uygulanıp fitat değerinin düşürülmesi, böylece buğdaydaki çinko, demir, kalsiyum ve diğer besin öğelerinin emilme oranlarının arttırılması yararlı görülmektedir.
Bireysel farklılıklarda düşünülerek günlük yetişkin erkek için 11, kadın için 8, 1-3 yaş arası çocuk için 5, 4-6 yaş arası için 7-10 mg çinko alımı önerilmiştir.
Çinko yetersizliğinin biyokimyasal göstergeleri: plazma çinko düzeyi 70 mcg/dl altında, idrar çinkosu 150 mcg/gün altında, saç çinkosu 80-100 mcg/g civarında olarak belirlenmiştir.
İçinde yüksek oranda çinko bulunan besin kaynakları hayvansal besinler ve yağlı tohumlardır. Kabuklu deniz ürünleri, yumurta, ay çekirdeği, susam çekirdeği, kabak çekirdeği, fındık ve baklagillerde bulunur. Dünya sağlık örgütünün de çinko kaynaklarından biri olan kabak çekirdeği yüksek çinko değeri ve enerjisinden dolayı günde bir avuç tüketilmesi, bebeklerinde ek gıdalara geçildiğinde diyetine eklenmesi günlük çinko alımının önemli bir kısmını karşılayacaktır.
Ülkemiz çocuk ve yetişkin toplumunda serum çinko değerlerimizin her iki kişiden birinde dünyaca kabul edilen sınırın altında olabileceği gerçeği ile karşı karşıya olduğumuz ortaya çıkmaktadır. Çinko eksikliği, en sık gözlenen mineral eksikliklerinden biri olmakla birlikte üzerinde en az durulanlardan birisidir. Bu nedenle araştırma ve eğitim hastanelerinde atomik absorbsiyon spektrofotometresi ile serumda çinko tayini rutin testler arasına alınmalıdır ve beklenen değerlerin altındaysa uygun tedaviye başlanmalıdır. Bu gün bilinen çinkoya bağımlı birçok düzenin iyi işlemesini sağlayacağı için ülkemizde insanımızın sağlığı için göz ardı edilmemesi gereken bir gerçektir.
|
Kaynaklar:
- Beslenme Prof.Dr.Ayşe BAYSAL syf:143
- Beslenme zihinsel performansınızı nasıl etkiler? Dr.Charles KREBS
- Anadolu toplumunda çinko/Ege üniversitesi tıp fakültesi çocuk hastalıkları anabilimdalı emekli öğretim üyesi Baha Taneli/ Ege tıp dergisi:44
- Çocuk beslenmesinde çinkonun önemi ve yetersizliği/Yrd.Doç.Dr. Melek Yaman/ Sosyal politika çalışmaları cilt:7 sayı:28
- http://www.taylankumeli.com/basin_detay.asp?id=80&tip=1
