GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ GIDALAR HAKKINDA SIKÇA SORULAN SORULAR
Bu soru ve cevaplar , genetiği değiştirilmiş gıdaların niteliği ve güvenliği konusunda Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’ne üye devletlerin endişelerine yanıt olarak DSÖ tarafından hazırlanmıştır.
Genetiği değiştirilmiş(GD) organizmalar ve GD gıdalar nedir?
Genetiği değiştirilmiş organizma(GDO)’lar doğal birleşme ve/veya doğal rekombinasyonla meydana gelmeyen , genetik materyalleri değiştirilerek elde edilen organizmalar olarak tanımlanabilir. Bu teknoloji genellikle “modern bioteknoloji” veya “gen teknolojisi” , bazen de “rekombinant DNA teknolojisi” veya “genetik mühendisliği” olarak adlandırılır. Seçilen özel genler bir organizmadan diğerine veya ilgili olmayan türler arasına transfer edilebilir. GDO’lar kullanılarak üretilen gıdalar genellikle GD gıdalar olarak ifade edilir.
GD gıdalar neden üretilir?
GD gıdalar geliştirilmiştir -ve pazarlanmıştır- çünkü bu gıdaların üretici veya tüketici için bazı avantajları vardır. Bu , ürünü daha düşük fiyata , daha fazla yarara veya her ikisine de çevirmek içindir (canlılık yada besin değeri). Başlangıçta GD tohum geliştiriciler,ürünlerinin kabul edilmesini isteyen üreticiler ve çiftçiler doğrudan fayda getiren yenilikler üzerine yoğunlaşmıştır.
Hedeflerinden biri, GDO’lara dayalı gelişen bitkilerin ürününü korumaktır. Şu anda piyasada GD bitkilerin esas olarak herbisite karşı tolerans arttıran böcek veya virüslerin neden olduğu hastalıklara karşı direnç oluşturarak Bitki Koruma Seviyesinin arttırılması amaçlanmaktadır.
Böceklere karşı direnç , Bacillus Thuringiensis (Bt) bakterisi tarafından üretilen toksinin, bitkinin içine gen edilmesi ile elde edilir. Bu toksin şu anda tarımda geleneksel bir böcek ilacı olarak kullanılır ve insan tüketimi için uygundur. Doğal olarak bu toksini üreten GD bitkilerin belirli durumlarda düşük böcek miktarına ihtiyacı olduğu gösterilmiştir.Virüs direnci, bazı virüslerden bitkilerde hastalığa neden olan bir gen eklenmesiyle elde edilir. Virüs direnci, bu virüslerin neden olduğu hastalıklar için bitkileri daha az duyarlı hale getirir. Sonuçta yüksek ürün verimi elde edilir.
Herbisit toleransı, gen giriş yoluyla ,bazı herbisit direnci taşıyan bakterilerden elde edilir. Ot basıncının yüksek olduğu durumlarda bu tür ürünlerin kullanımı, kullanılan herbisit miktarının azalmasına yol açmıştır.
GD gıdaların güvenliği geleneksel gıdalarınkinden farklı değerlendirilir mi?
Genellikle tüketiciler geleneksel gıdaların(şimdiye kadar güvenli tüketim kaydı tutulanların) daha güvenli olduğunu düşünür. Çeşitli özgün organizmalar, gıda kullanımı için geleneksel ıslah yöntemleri kullanılarak geliştirildiğinde, gen teknolojisine girişten önce olumlu ya da olumsuz bir şekilde organizmaların bazı özelliklerini değiştirmiş olabilir. Ulusal gıda yetkilileri , özgün organizma çeşitlerini elde etmek ve bu tür geleneksel gıdaların güvenliğini incelemek üzere davet edilebilir,fakat bu her zaman böyle değildir. Aksine ,çoğu ulusal makamlar, GD gıda için özel değerlendirmenin gerekli olduğunu düşünür. Belirli sistemler, GD organizmaların ve GD gıdaların, insan sağlığına ve çevreye göre titiz değerlendirilmesi için kurulmuştur. Benzer değerlendirmeler genellikle geleneksel gıdalar için yapılmaz. Dolayısıyla şu anda değerlendirme sürecinde önemli bir fark söz konusudur.
DSÖ Gıda Güvenliği ve Zoonoz Bölümü ,ulusal otoritelere gıdaların risk ve güvenlik değerlendirmesinde tavsiyeye uygun yaklaşımların belirlenmesinde yardımcı olmayı amaçlamaktadır. Ulusal makamlar GD organizmaların güvenlik değerlendirmesini yürütmeye karar vermelidir, DSÖ Gıda Kodeksi kılavuzlarının kullanımını önerir.
GD gıda güvenliği değerlendirmesi nasıl yapılır?
GD gıdaların güvenlik değerlendirmesi genellikle şunlara odaklanır;
a)doğrudan sağlık etkileri(toksisite)
b)potansiyel alerjik tepkimeye yol açma (alerjenite)
c)besinsel veya toksik özellikleri olduğu düşünülen belirli bileşenleri
d)eklenen genin istikrarı
e)genetik modifikasyon ile ilgili beslenme etkileri
f)herhangi bir gen eklemeye neden olabilecek istenmeyen etkiler
İnsan sağlığı ile ilgili başlıca sorunlar nelerdir?
Teorik tartışmaların yönleri, geniş bir yelpazede kapalı olsa da tartışılan 3 konu vardır; alerjik reaksiyon provoke etme potansiyeli(alerjenite) , gen transferi ve döllenme.
Alerjenite : Prensipte transfer edilen gendeki proteinin alerjik olmadığı gösterilmedikçe, alerjik olan organizmadan alerjik olmayan organizmaya gen transferi gerçekleştirilmez.
Geleneksel ıslah yöntemleri kullanılarak geliştirilen gıdalar genellikle alerjenite testi için değil, GD gıdaların test protokolleri için Birleşmiş Milletler Gıda Tarım Örgütü(FAO) ve DSÖ tarafından değerlendirilmiştir. Şu anda piyasada bulunan GD gıdalarda alerjik bir etki bulunmamaktadır.
Gen Transferi: Gen transferi GD gıdalardan, vücut hücrelerine veya bakteriye gastrointestinal yolla transfer edildiğinde genetik materyal, olumsuz insan sağlığına neden oluyor. Bu durum, özellikle GDO oluştururken belirteç olarak kullanılan antibiyotik direnç genlerin transfer edilmesi ile ilgilidir. Böyle bir transfer olasılığı düşük olmasına rağmen antibiyotik direnç genleri içerenler hariç, diğer gen transfer tekniklerinin kullanımı teşvik edilmektedir.
Döllenme: Geleneksel ürünler veya ilgili yabani türler ile GD bitkiler arası, gen geçişinin yanısıra (döllenme olarak adlandırılır) , geleneksel tohumlardan elde edilmiş bitkiler ile GD bitkilerin karışımının, gıda güvenliği ve gıda güvencesi üzerinde dolaylı etkisi olabilir. Araştırmalar hayvan yemi veya sanayide kullanılan GDO’lu ürünlerin, insan tüketimi için amaçlanan düşük seviyede tespit edildiğini bildirdi.
Bazı ülkeler , GDO’lu ürünlerin ve geleneksel bitkilerin yetiştirildiği alanların net bir ayrımı da dahil olmak üzere , bu karışımı azaltmak için stratejiler kabul etmiştir.
Çevre için endişe konuları nelerdir?
Endişe konuları şunları içerir : GDO’nun kaçması ve potansiyel olarak tasarlanmış genlerini yabani popülasyonlara tanıtması; GDO’nun harmanlanmasından sonra genin kalıcılığı;gen ürününe hedef olmayan organizmaların (örn. zararlı olmayan haşereler) hassaslığı;genin sabitliği;biyolojik çeşitliliğin kaybı dahil olmak üzere diğer bitkilerin spektrumunda azalma; ve tarımda kimyasal maddelerin kullanımının artması.
GD ürünlerin çevre güvenliği yönleri yerel koşullara göre önemli ölçüde değişebilir.
GD gıdalar güvenli midir?
Farklı GD organizmalar, farklı şekillerde eklenmiş genler içerirler. Bu durum GD gıdaların ve bunların güvenliğinin değerlendirilmesi ve duruma göre GD gıdaların güvenliği ile ilgili genel açıklama yapmanın mümkün olmadığını ifade eder. Şu anki GD gıdaların güvenlik değerlendirmesi, uluslararası piyasadan geçti ve insan sağlığı için mevcut risk bulunamadı. Buna ek olarak, insan sağlığına herhangi bir olumsuz etkisi onaylanan ülkelerde, genel nüfus tarafından bu tür gıdaların tüketilmesi sonucu gösterilmiştir. Codex Alimentarius prensiplerine dayalı güvenlik değerlendirmelerinin sürekli uygulanması ve yeterli piyasa izlenmesi, GD gıdaların güvenliğini sağlamak için temel teşkil etmektedir.
GD gıdaların ulusal düzenlemesi nasıldır?
Hükümetler çeşitli GD gıda düzenleme yoluna sahiptir. Bazı ülkelerde GD gıdalar henüz düzenlenmiş değildir. Yerinde mevzuata sahip ülkeler , öncelikle tüketici sağlığı için risk değerlendirmesine odaklanır. GD gıdalar için düzenleyici hükümlere sahip ülkeler genellikle sağlığı ve çevresel riskleri hesaplamanın yanısıra , kontrol ve ticaretle ilgili konuları da dikkate alarak , genel olarak GDO’yu düzenler(örneğin potansiyel test ve rejim etiketleme gibi).
GD gıdaların tartışma dinamikleri göz önünde bulundurularak mevzuatının gelişmeye devam etmesi muhtemeldir.
Uluslararası pazarda hangi tür GD yiyecekleri vardır?
Uluslararası pazardaki GD ürünler üç şekilde tasarlanır.Bunlar;böcek zararına dayanıklılık,viral enfeksiyonlara dayanıklılık ve belirli bitki öldürücülere karşı dayanılılıktır.Daha yüksek besinli GD ürünlerinin üzerinde çalışılmaktadır.
Uluslararası marketlerde bulunan GD ürünleri güvenli değerlendirmeleri geçti mi?
Bugünlerde uluslararası marketlere tamamen güvenli değerlendirilmelerden geçirilen GD ürünler ulusal yazarlar tarafından yönlendirildi.Bu farklı değerlendirmeler genelde aynı temel ilkeleri takip eder buna çevresel ve insan sağlığı riskinin değerlendirilmesi de dahildir.Yiyecek güvenliği ile ilgili değerlendirme genellikle kodeks dökümanlarına dayanır.
GDO’lar bölgesinde daha ileri gelişmelerden neler beklenebilir?
Gelecek GD yapıları muhtemelen hastalıklı ya da kurak bitkilere karşı gelişmiş dirençli bitkilerle, besin seviyeleri yüksek ekinlerle, geniş karakteristikte büyümüş balık cinslerini dahil etmek olur. Gıda dışı kullanım için(örneğin yeni aşılarla önemli proteinler) bitkiler ve hayvanlar da dahil edilebilir.
DSÖ GD gıdaların değerlendirilmesini geliştirmek için ne yapıyor?
DSÖ başlıca iki nedenden dolayı bu alanda aktif:
- Halk sağlığı, gıdaların besin değerinin arttırılması alerjik etmenlerin azaltılması ve tarımsal üretimin veriminin arttırılması
- Gerek genetik modifikasyon yoluyla elde edilen gıdaların insan sağlığı tüketimine sahip olumsuz etkilerini küresel incelemek için gerekse de onların üretim yöntemlerinin gerçek bir gelişmeyi temsilini istiyorsak modern teknolojiler iyice değerlendirilmesi gerektiği açıktır.
DSÖ, FAO ve diğer uluslararası kuruluşlar ile yakın işbirliği içinde, halk sağlığının korunması açısından genetiği değiştirilmiş gıdaların güvenliği ile ilgili dikkatleri devam edecektir.
**Bu makale Dünya Sağlık Örgütü’nün “Frequently asked questions on
genetically modified foods” adlı makalesinin çevirisidir.
Diyetisyen RUKEN YAVAŞ
